Dünyadaki macerası yüz binlerce yıldır süren insan, birçok eski medeniyeti geride bıraktı. Birbiri gerisine kurulan bu medeniyetler, geride bıraktıklarıyla sonrakilere yol açtı. Bugün çağdaş dünya dediğimiz büyük medeniyetimiz, sahip olduğu teknolojilerle eskiye ışık tutmak için büyük gayret harcıyor. Bugün bu medeniyetleri anlamakta zorluk çeksek de geride bırakılan yazı ve gibisi kalıntılar bize rehberlik ediyor. Bu da ‘paleografya‘ ismi verilen bir bilim koluyla mümkün oluyor. Pekala tam olarak nedir bu paleografya?
Paleografya, eski yazıları inceleyen bir bilim koludur. Orhun yazıtları, Sümer tabletleri üzere daha çok ‘yazıt’ denebilecek kalıntıları inceleyen epigrafya, bu bilimle epey yakın bir ilişkidedir. Pekala biraz daha detayla paleografya nedir? Neleri inceler? Nerede ve ne vakit ortaya çıkmıştır? Bu soruların hepsini yazımızda anlatmaya çalıştık.
Antik medeniyetlerin lisanını bugünkü kadar rahat okumamızı sağlayan bilim kısmı: Paleografya nedir?
Paleografya bugünün yazı ve lisan bilgisiyle anlayamayacağımız yazıları inceler, tahliller ve çevirir. Paleografya ismi, eski Yunanca’da tam manasıyla ‘eski yazı‘ demektir. Yazı denebilecek birçok kalıntıyı aydınlatmakta yardımcı olmuştur. Bu özelliğiyle arkeoloji, antropoloji ve tarih üzere bilim kısımlarına katkısı hayli büyüktür.
Türkçe’de ‘paleografi’ olarak da bilinen bilim, birinci sefer 17. yüzyılın sonlarında ortaya çıkmıştır. Bu devirde bilim haline getirilmesi, Fransız keşiş Jean Mabillon ile olmuştur. Birinci başlarda eski Yunan metinlerini incelemek için yürütülen bu bilim, yıllar içinde dünyanın her yerinden gelen eski metinleri inceleyecek kadar yaygınlaşmıştır.
Paleografya ve epigrafyanın farkı nedir?
Bu iki bilimin birbiriyle olan münasebeti epeyce yakındır. İkisinin de arkeoloji üzere bilimlere sağladığı katkı ölçüsüzdür. Ayrıldıkları nokta ise şudur: Epigrafi, bilhassa taş dikitler, tabletler ve duvarlara kazınmış yazıları inceler. Genelde bu incelemeler alanda olur, zira bu tip kalıntılar incelenmek için onlarca defa taşınmazlar. Günümüz Moğolistan sonları içerisinde bulunan, Göktürkler’den kalma Orhun Yazıtları, epigrafinin incelediklerine dahildir. Bir öbür örnek ise Sümer medeniyetinden kalan kil tabletlerdir.
Paleografya ise daha çok papirüs, parşömen ve kâğıt üzerine yazılmış yazıları inceler. Bu yazıların tarihlere nazaran farklarını belirler. Bu nedenle epigrafyanın incelediklerine nazaran daha yeni yazılarla ilgilenir. Çünkü bu malzemeler kullanılarak yazılmış, antik çağlardan kalan yazılar bulmak epey zordur. Yazarken kullanılan kalem, mürekkep üzere aletler de bu bilimin ilgi alanındadır.
Paleografyanın başka bilimlere katkıları nelerdir?
Paleografya, eski yazıları çözümleyerek yazıda ne anlatıldığını bizlere aktarır. Böylelikle yazıyı binlerce yıl evvel yazmış şahıstan direkt bilgi almış oluruz. Bu yazılarda büyüler, tıbbi bilgi ve tarifler, tarihi olaylar, dinî bilgiler ve şiir üzere sanatsal içerikler yer alabilir. Pekala anlayacaklarımız, yazıda yazılan bilgilerle mi hudutlu? Alışılmış ki hayır.
Bulguda yer alan içeriğin kendisi dışında bulgudan alabileceğimiz birçok bilgi mevcut. Paleografya, yazının yazıldığı gereçlerle ve yazı tipinin başkalarıyla olan farklarıyla da ilgilenir. Bir medeniyetin kullandığı kalem tipi, mürekkebi hangi bitki ya da hayvanlardan elde ettikleri; kâğıt üretiminde kullandıkları gereç ve teknikler, toplum hakkında bize kapsamlı bilgiler sağlar. Yani paleografya yalnızca eski yazıların içeriğiyle değil, yazı olgusuyla bir bütün olarak ilgilenir.
Paleografik bulgulara örnekler:
Antik Mısır’da yazılan bu aşk müziği:
Görüntüde Peter Pringle’ın müziğe döktüğü müzik kelamları, milattan evvel 1500’lü yıllardan kalma bir papirüste bulunmuş. Bir erkek ve bir bayanın sırayla söylediği müziğe bakınca, Antik Mısır medeniyetinin aşk algısının çağa nazaran epey gelişmiş olduğu görülüyor. Görüntüde söylenen kısımda erkek, bayana “kız kardeş” diye hitap ediyor. Fakat gerçekte kardeş değiller. Bu bize Antik Mısır’da birebir topluluktan olan romantik partnerlerin birbirine “kardeş” diye hitap ettiğini gösteriyor. Böylelikle paleografya, toplumsal antropoloji alanına katkı sağlamış oluyor.
Antik Yunan periyodunda yazılmıl bu büyü papirüsü:
Greko-Romen Mısır’dan kalma papirüste birçok Yunanca olan büyü yazıları bulunuyor. Kıpti ve Demotik lisanları de papirüste kullanılmış. Bu bulgu ve paleografya sayesinde Antik Yunan, Roma ve Mısır kültürlerinin bölgede nasıl etkileşime geçtiğini görebiliyoruz. Yazıdan direkt aldığımız bilgiler ise periyodun dinî ve spiritüel inançlarıyla ilgili.
Vikings dizisinin ilham aldığı destanlar: Heimskringla
Yaklaşık olarak 1220 yılında yazıldığı düşünülen Heimskringla, İsveç ve Norveç hükümdarlarının efsanelerini içeren bir ‘destan koleksiyonu’. İzlandalı şair ve tarihçi Snorri Sturluson tarafından Eski Nors lisanında yazılan eser, Vikinglerin tarihi, gelenekleri, lisanları ve edebiyatlarıyla ilgili bilgiler sunuyor. Paleografya ve dilbilim sayesinde Nors lisanı ve İngilizce ortasındaki bağlantı, eski metinlerin karşılaştırılmasıyla incelenebiliyor. Heimskringla, Vikings dizisinden tanıdığımız Harald Fairhair, Ragnar Lodbrok ve daha birçok kıymetli Viking figürünü anlatıyor.
Antik lisanların sesi: Nasıl konuşuyorlardı?
Görüntüde birtakım antik lisanların kulağa nasıl geldiğine dair seslere yer verilmiş. Hepsi yanlışsız olmasa da görüntüdeki sesler söylem bakımından eski lisanları canlandırıyor. Örneğin Göktürk lisanı için konulan ses aslında günümüz Kırgız lisanında bir görüntüden alıntı. Görüntüde yer alan antik lisanlardan kimileri şunlar: Antik Mısır lisanı, Akadca, Sümerce, Antik Yunanca, Hititçe, Keltçe, Eski Norsça. Bu hoş çalışma, eski yazıların paleografya sayesinde çözümlenmesiyle mümkün oldu. Dilbilim sayesinde de lisanlar kapsamlı halde çözümlendi.
Paleografya birebir kalmayacak:
Bugün bizden evvelki uygarlıklardan kalanları incelediğimizde kil tabletler, dikili taşlar, duvarlar ve papirüs, parşömen, kâğıt üzere gereçler üzerine yazılmış yazılarla karşılaşıyoruz. Zira antik ve orta çağın bilimi lakin bu malzemelerin kullanımını destekliyor. Bu yazılar genelde tarih, efsaneler, büyü, alternatif tıp, din, kahramanlık ve aşk üzerine yazılmış oluyor. Zira tekrar o yılların bahsedebildiği en derin bahisler bunlar. Ayrıyeten kültürel ve bilimsel etkileşimin kısıtlı olması, yazılardaki bilgilerin bölgeden bölgeye değişiklik göstermesine neden oluyor.
Fakat artık çağdaş bilimin getirdiği teknolojiler sayesinde çok daha gelişmiş araçlarla bilgiyi kaydedebiliyoruz. Daha eski yazıtlar hakkında araştırmalar yaparak daha bilimsel yazılar yazabiliyoruz. Ayrıyeten bilim çok daha fazla alanda çalışma yaparak kozmosu ve kurallarını keşfetmemizi sağlıyor. Fizik, biyoloji, astronomi, psikoloji ve kimya bunlardan yalnızca birkaçı. Bu bilgileri eski çağlardan farklı olarak internete yüklüyor, bilgisayarlarımıza ve tabletlerimize kaydediyoruz. Binlerce kopyası basılmış kitaplarla tüm dünyaya dağıtıyoruz. Telefonlarla haberleşip fotoğraflarımızı bulut sistemlerine aktarıyoruz. Pekala bu geleceğin paleografyasını nasıl etkileyecek?
Bizden çok sonra gelecek jenerasyonların bize ilişkin bulguları incelerken ne düşüneceklerini hiç düşündünüz mü?
Geleceğin paleografları üniversitelerde yürütülmüş araştırmalara, bilim kitaplarına, hatta yazdığımız internet içeriklerine nasıl bakacak? Şayet gerilemiş bir medeniyet tarafından bulunursak tahminen de bize uzaylıların yardım ettiğini düşünecekler. Ya da çok gelişmiş bir medeniyetin paleografları bizi ilkel bulacak. Şayet bu yazıyı bulurlarsa onlara Webtekno olarak buradan selam etmiş olalım.
Umarız “paleografya nedir, paleograflar neleri inceler” üzere sorularınıza karşılık verebilmişizdir. Siz ne düşünüyorsunuz: Bahsettiğimiz bulgulardan sizde merak uyandıran oldu mu? Sanki gelecekte paleografi neleri inceleyecek? Fikirlerinizi yorumlar kısmında bizimle paylaşmayı unutmayın!