Mısır piramitleri birçok mevzuda gizem taşımasının yanı sıra, satranç oyunu için de gizem taşımaktadır. Yapılan arkeolojik çalışmalardan gelen bulgulara nazaran yaklaşık 4000 yıl evvel duvarlardaki kabartmalarda hükümdarların satranç gibisi bir oyun oynadığına rastlanmıştır.
Satranç hakkında birinci yazılı evraklar ise M.S 3-4. yüzyılda yaşamış olan Hint Hükümdarı II. Chandragupta vaktine götürmektedir bizi. Oyunun ismine da “Çaturanga” denmiştir. Daha sonra oradan İran’a, İran’dan Araplara, Endülüslülerden de İspanya üzerinden tüm Avrupa’ya taşındığı söylenmektedir.
Satrancın kökenine bakalım: İran’da satranç Pers hükümdarlarının zekasını ölçmek için kullanılmış
İran’da satranç aslında Pers hükümdarlarının zekasını ve analitik niyetini ölçmek için kullanılmış. Lakin Münihli tarihçi Renate Syed satrancın Hindistan’da keşfedildiğine eminim diyor. Ona nazaran bu bir oyundan öte savaş taktiğiymiş. Mesela köylü piyadeler önden sürülürken, zırhlı filler taarruz için hazır bulunurmuş. Okçular savaş otomobilleriyle düşmanın üstüne yürürken, süvariler de düşmanı kıstırıp savaşı kazanmayı planlıyormuş.
Hint alımların ise savaşlarının başarılı olması için teoriye muhtaçlıkları vardı ve satranç bunun için eksiksiz bir tahlildi. Belki kim neden uğraşsın bu kadar diyebilirsiniz. Lakin Hint kültürüne baktığımızda fotoğrafın yerini çok rahat görebiliriz, savaş sahnelerinin halılara işlenmesi üzere. Savaşı halıya işleyen bir toplumun savaş kazanmak için bu türlü bir şeyle uğraşması çok da olağandışı durmuyor. Syed ayrıyeten hükümdarın yanında yer alanların en saygın ailelerden gelen vezirler olduğunu da belirtmiş.
Satrancın kökeni kakkında farklı yaklaşımlar da var:
Kesin bir bilgi olmasa da satrancın kökeni hakkında birçok varsayım var. Bunlardan bir başkası de satrancı Brahman’ın bulduğu ve Şah’a ikram ettiğidir. Şah da ona “Benden ne istersen iste,” demiş. Brahman satranç karelerinin her birine bir evvelkinin iki katı buğday koymasını istemiş, ama oynanmaya başlayınca Brahman’ın istediği buğday ölçüsü imkansıza yakın olmuş. Şah da Brahman’ı tebrik etmiş ve ne kadar güçlü olduğunu söylemiş.
Bir başka varsayım da satrancı Truva kuşatmasında Palamedes’in bulduğunu söylüyor. Lakin ne Yunanlardan ne de diğerinden bu mevzuya dair bir onay gelmemiş. Son olarak bahsedebileceğimiz bir ülke daha var. O da Çin. Efsaneye nazaran kumandan Han Xin bir savaş için bu oyunu icat etmiş. Satrancın her efsaneye ya da inanışa nazaran kökleri savaşa, savaşın teorik ve pratikliğine dayanıyor. Yıllar boyunca unutulmuş ve lakin M.S 7. yüzyılda tekrar gün yüzüne çıkıp hatırlanmış. O vakitler ismine da “XiangQi” denmiş yani Fil Oyunu. Bir sürü varsayım olsa da satrancın nereden geldiği kesin olarak hiçbir vakit bilinemeyecek üzere gözüküyor…
Satranç taşları: Türk medeniyetlerinden de esintiler taşıyor
Satranç taşına benzeyen birinci taş cinslerinin Kuşhan Devleti’nin başşehri olan Dervazintepe’de (M.S.100) bulunduğu söylenilmektedir. Oradan da Hint topraklarına geçmiştir… Taşların biçim ve biçimine bakılınca Türk medeniyetlerinde büyük yeri olan kimi şeyler görülmüş. O vakitlerin Türk medeniyetini düşünürsek at, çadır, balbal, kümbet üzere şeyler akla geliyor. XI. yüzyılda da fildişinden yapılmış bir satranç kadrosu bulunmuş ve Selçuklu Satranç Ekibi denmiş.
Geçmişten günümüze satrancın seyahati:
Geçmişte satranç oynayıp da kazanmak bir oldukça zormuş. Mesela vezir yalnızca tek kare ilerleyebiliyormuş ya da fil, at üzere yalnızca bir kare atlayarak gidebiliyormuş ve uzaklara gidebilen yalnızca kale imiş. Bunun üzere kısıtlamalar oyunu bayağı bir zorlaştırmış. Günümüzde ise piyonlar karşı tarafa ulaşınca seçeceğiniz diğer bir taşa dönüşebiliyor ya da piyonla iki kare atlama, rok yapma üzere ataklar eklenmiş. Bunlarla birlikte oyunu oynamak hızlanmış. Günümüzde Milletlerarası Satranç Federasyonu (FIDE) en çok üyesi olan federasyonlardan biri haline gelmiştir. Tahminen yıllar içerisinde öbür kurallar eklenip çıkarılır ve oyunun gidişatı değişir, kim bilir…
Romantik devirden dijital periyoda geçiş:
1880’lerde artık yavaş yavaş günümüz satranç halini almaya başlamış. Bu vakitlere da Romantik Periyot Satrancı deniyormuş. Vaktine damga vuran isimden bahsetmek gerekirse şayet, Adolf Anderssen bir vezir ve iki kalesinden vazgeçmiş lakin yeniden de rakibini yenerek “Ölümsüz Oyun” unvanını almış. Vakit içerisinde satranca Soğuk Savaş devrine de rastlanmış.
Sovyetler Birliği bu oyunda düzgün olmak için bayağı bir uğraş harcayıp üstün galibiyetler alsa da karşılarına şiddetli bir rakip çıkmış. Bu rakibin insan olmaması herkesi şaşırtmış. Evet, hakikat okudunuz… Bir bilgisayar insan beyninin ötesine geçerek oyunu kazanmış. “Deep Blue” isimli bu bilgisayar sistemi 1997’de Gary Kasparov’u yenmiş ve tarihe geçmiştir. Şu anki bilgisayar sistemleri insanları yenebilecek kapasitede, lakin onları da tekrar insan beyninin yaptığını düşünürsek şayet tahminen sonsuza kadar şah-mat olmaktan kurtuluruz.
Tarihte unutulmazlar ve kıymetli satranç ustaları:
Usta oyuncu olarak en eskilerin başında Joseph Henry Blackburne (1841-1924) geliyor. Kara Vefat lakabıyla bahsedilen Joseph, hiç beklenmedik fedakarlıklar yaparak kendine mahsus bir tarz geliştirmiş ve satranç dünyasında kendinden çokça bahsettiriyor. Bir sonraki altın ismimiz Anatoly Karpov (1951-). Hala hayatta olan Karpov 1975-1985 yılları ortasında kendinden çokça bahsettirmiş bir isim. Blacburne kadar agresif oynamaması oyununu kimi insanların sıkıcı bulmasına sebep olmuş. Ama apansız hamlesi ve defansif oyun biçimiyle tekrar de tarihteki yerini almayı başarmış.
Efsaneler köşesinin mihenk taşı: Kasparov Jenerasyonu
Ardından Garry Kasparov geliyor. Az evvel de bahsettiğimiz üzere yapay zekaya karşı oyunuyla kendinden bir oldukça bahsettiriyor. 1985’ten 2000’e kadar dünya şampiyonluğunu elinde tutan Kasparov, artık emekli olsa da vakit zaman şov maçlarında oynuyor. Sırada Amerika’dan bir isim… Bobby Fischer (1943-2008). Sadece 3 sene boyunca dünya şampiyonluğunu elinde bulundursa da yapay zekaya nazaran en mantıklı atakları yapan isimlerden biriydi. Ayrıyeten Amerika’nın çıkardığı tek dünya şampiyonudur. Oyun tipiyle birçok şahsa ilham olmayı başarmıştır. En son sırayı günümüzün en efsane şahsına ayırdık. Magnus Carlsen. Norveçli Carlsen oynadığı süratli oyunlarla kendinden bahsettirmekle kalmayıp satranç oyuncularının puanını gösteren FIDE ELO’da 2882’ye ulaşarak rekor kırmıştır.
