Tarihin her periyodunda bayanlar, insan olmanın getirdiği zorlukların yanı sıra eşit yaşamak ismine ferdi hak ve özgürlükleri için de uğraş etmek zorunda kaldılar. Lakin dünyanın neresinde, tarihin hangi sayfasında olursak olalım; tüm insanlığa ışık tutan, gayreti ile sonraki kuşaklara örnek olan bayanlar da var.
Tahminen bu listemizde hepsinin ismini anamayacağız, lakin biliyoruz ki insanlığa yol gösteren o bayanlardan kimilerini çok yakından tanıyorsunuz…
Astrofizikçi Feryal Özel:
- Tarihin birinci kara delik fotoğrafını çeken grupta yer aldı.
- NASA Astrofizik Komitesi Lideri olarak vazife yapıyor.
Günümüz astronomi dünyasının en ileri gelen bilim insanlarından olan Feryal Özel, başarılarla dolu bir mesleğe sahip. Annesi ve babası bir tabip olan Özel, Üsküdar Amerikan Lisesi’ni tamaladıktan sonra Columbia Üniversitesi Uygulamalı Matematik ve Fizik kısmından ikincilikle mezun oldu. Danimarka Niels Bohr Enstitüsü’nde yüksek lisans, Harvard Üniversitesi’nde de teziyle büyük yankı uyandıran doktora eğitimini tamamladı.
NASA’da araştırmacı olarak misyon yaptıktan sonra Arizona Üniversitesi’nde astrofizik dersleri veren Özel, 2013 yılında Amerikan Astrofizik Derneği tarafından en başarılı astrofizikçilere verilen Maria Goeppert ödülünün de sahibi. Kendisi Türk Bilim Akademisi’nin de üyeleri ortasında bulunuyor.
Tarihçi Afet İnan:
- Türkiye’de yetişen birinci toplumsal bilimcilerden ve birinci öğretmenlerden oldu.
- Türk Tarih Kurumu’nun kuruluşu ve açılışında rol üstlendi.
Atatürk’ün manevi kızı olan Afet İnan, genç cumhuriyetin yetiştirdiği en uygun toplumsal bilimcilerdendir. Bursa Kız Öğretmen Okulu’nu tamamladıktan sonra şimdi 17 yaşındayken öğretmenlik yapmaya başlayan İnan, Atatürk tarafından keşfedildikten sonra lisan eğitimi almak için yurt dışına gönderildi.
Aldığı eğitimle ülkenin en yeterli tarihçilerinden birisi olan Afet İnan, Türkiye’ye döndüğünde Türk Tarih Kurumu’nun kuruluşu ve açılışında büyük rol üstlendi. Birebir vakitte öğretmenlik yapmaya da devam eden ve akademik eğitimini ilerletip 1950 yılında tarih profesörü olan Afet İnan, 1985 yılında ortamızdan ayrıldı.
Sümerolog Tarihçi Muazzez İlmiye Çığ:
- Sümerler ve Hititler üzerine dünyanın önde gelen bilim insanlarından.
- Antik devirden kalan binlerce tableti tahlil edip Anadolu’nun geçmişine ışık tuttu.
İnsanlık tarihinin en gizemli toplumlarından olan Sümerler hakkında dünyaca bilinen çalışmalara imza atan Muazzez İlmiye Çığ; Sümer, Akad ve Hitit lisanları üzerine bir uzmandı. Tıpkı toplumların lisanlarına, kültürlerine ve inançlarına yönelik 13’ten fazla kitabı var. Çığ, bilhassa Tarih Sümerle Başlar kitabıyla büyük yankı uyandırdı. Kendisi bugün 104 yaşında olan ölümsüz bir çınar.
Fizik Mühendisi ve Mucit Canan Dağdeviren:
- 10 saniyede cilt kanserini teşhis eden dövme gibisi bir sensör geliştirdi
- Takımı ile birlikte organların hareketlerini elektrik gücüne çeviren mikro aygıtlar üzerinde çalışıyor.
Yeni kuşak Türk bilim insanları ortasında yer alan Canan Dağdeviren, Harvard Üniversitesi Genç Akademi üyeliği bulunan birinci Türk. Giyilebilir teknoloji, esnek elektronik aygıtlar ve yeni kuşak devreler üzerine MIT Media Lab’da araştırmacı olarak misyon yapan Dağdeviren, cilt kanserini tespit edebilen giyilebilir kalp çipini icat etti.
Biyokimyager Naşide Beğenilen Durmuş:
- Kanserin erken teşhisi üzerine yaptığı çalışmalar ile ismini duyurdu.
- MIT tarafından “tıpta çığır açan lider” olarak tanımlandı.
Durmuş, çocukken yaşadığı bir hastalığa karşı savaşmak için Standford Üniversitesi Tıp Fakültesi Biyokimya Bölümü’nde araştırma vazifelisi oldu. Gayesinde peşi sıra muvaffakiyete ulaşan genç bilim insanı, kanserin erken teşhis üzerine yaptığı çalışmalarla ismini duyurdu. MIT Technology Review tarafından “tıpta ve biyolojide çığır açan lider” olarak tanımlandı.
Tıp Tabibi Türkan Saylan:
- Cüzzam üzerine yaptığı araştırmalar ile ismini duyurdu.
- Bayanların eğitim hayatındaki yeri için düzenlediği toplumsal teşebbüsleri ile ölümsüzleşti.
Türkan Saylan, Türk tıp tarihinin en tesirli tabiplerinden ve araştırmacılarından birisidir. 1963 yılında girdiği İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde, Dermatoloji Kısmı Anabilim Kolu Başkanlığı’nı yaptı. 1976 yılında cüzzam araştırmalarına başladı, 1986’da artık memleketler arası bir kimliğe bürünmüş araştırmacı olarak, Hindistan’da Ghandi Ödülü’ne layık görüldü. Bayanların eğitim hayatındaki yerini ziyadesiyle önemseyen Saylan, bu bahiste toplumsal teşebbüslerde bulundu. 1989 yılında, Çağdaş Hayatı Destekleme Derneği’ni kurdu, uzun mühlet boyunca genel başkanlığını yürüttü. Türkan Saylan, 18 Mayıs 2009 yılında ortamızdan ayrıldı.
Tıp Hekimi Hasret Türeci:
- Koronavirüs aşısını geliştiren BionTech’i eşi Uğur Şahin ile birlikte kurdu.
- Kanser aşısı ve tedavisi üzerine dünyanın sayılı araştırmalarını yürütüyor.
Kanser araştırmaları ve tedavileri üzerine yaptığı çalışmalarla tanınan Hasret Türeci, 2018’de yaptığı çalışmalarla büyük gündem yarattı. Prof. Dr. Uğur Şahin ile birlikte Almanya’da yaptığı kanser tedavisine ait çalışmaları, bütün bilim topluluğuna ilham kaynağı oldu. 1995 yılında Alman Hematoloji ve Onkoloji Derneği Vincenz Czerny Ödülü’ne layık görülen Türeci, gelecek yıllarda tıp bilimine çok kıymetli katkılarda bulunmaya devam edecek üzere görünüyor.
Doç. Dr. Burcu Özsoy Çiçek:
- Antarktika’ya giden birinci Türk bayan bilim insanı oldu.
- Araştırmaları Mars bahisli uzay çalışmalarına da ışık tutuyor.
İTÜ Kutup Araştırmaları Merkezi’nde vazife yapan Özsoy, Antarktika’ya giden birinci Türk bayan bilim insanıdır. Aslında İstanbul Üniversitesi’nde harita mühendisliği üzerine eğitim alan Özsoy, 2001 yılında birebir üniversitenin Denizclik Fakültesi’nde araştırmacı olarak çalışmaya başladı. Özsoy 2006 yılında Antarktika’ya bilimsel araştırma yapmaya gitti.
Teksas Üniversitesi’nde aldığı eğitim sırasında Mars ve Antarktika üzere iki araştırma konusundan Antarktika’yı seçen Özsöy, bunu Mars’a gidemeyeceği için yaptığını söylüyor. Antarktika’daki araştırmaların bir kısmı, şartları Mars’ı andırdığı için uzay çalışmaları kapsamında yürütülüyor. Burcu Özsoy Çiçek, hala araştırmalarını İstanbul Teknik Üniversitesi bünyesinde sürdürüyor.
Fizikçi Engin Arık:
- Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi CERN’de Türk bilim insanlarının da çalışması için bir takım yönetti.
- Türkiye’nin toryum elementi açısından güçlü olduğunu savundu, bu elementin nükleer santrallerde kullanılması için çalıştı.
1948 yılında dünyaya gelen fizikçi Engin Arık, İstanbul Üniversitesi Fizik-Matematik Bölümü’nü bitirdi. Sonrasında Pittsburgh Üniversitesi’nde yüksek lisans ve doktora eğitimini tamamlayan Arık, 1979’da Boğaziçi Üniversitesi’nde vazife yapmak üzere Türkiye’ye geri döndü.
Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi (CERN) üyesi olan Arık, Türk fizikçilerin burada çalışma yapması için gerekli temelleri atan kişidir. Türkiye’nin toryum elementi açısından varlıklı olduğunu daima belirten Arık, bu element ile çalışan nükleer santrallerin kurulması için çalışmalar yürütüyordu. CERN’deki takımın kaptanı olan Engin Arık, 2007 yılında Isparta’da gerçekleşen uçak kazasında hayatını kaybeden pahalı bilim insanlarımız ortasındaydı.
Eczacı ve Botanikçi Asuman Baytop:
- 8 farklı bitki tipi keşfetti, bu bitkilere ismi verildi.
- Türkiye’nin en kıymetli botanikçileri ve ecza bilimcileri ortasında gösteriliyor.
Türkiye’nin en değerli bilim insanları ortasında görülen Asuman Baytop’un ismi, keşfedilen 9 farklı bitki cinsine verilmiştir. 1920 yılında dünyaya gelen Baytop, mesleği boyunca 8 farklı tıp bitki keşfetti. İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbayumu kurucusu olan Baytop, mesleği boyunca 260’tan fazla bilimsel yayın kaleme aldı. Baytop’un babası Mustafa Kemal Atatürk’ün hekimlerinden birisiydi.
İnşaat Yüksek Mühendisi ve Antropolog Ayten Aydın:
- Birleşmiş Milletler Besin ve Tarım Örgütü’nde 25 yıl misyon yaptı.
- Türkiye kültürü ve evrimi üzerine çalışmalar da gerçekleştirdi.
Ayten Aydın, 1930 yılında Konya’da dünyaya gelen, hayatının ilerleyen yıllarında ismini dünyaya duyuran değerlerimizden. Çocukluk devrinde İzmir’de büyüyen Aydın, üniversite eğitimi için İstanbul’a gitti. İTÜ’den yüksek inşaat mühendisi olarak mezun olan Aydın’ın uzmanlık alanı akarsuların düzenlenmesiydi.
Emekliye ayrıldıktan sonra okuma azmini kaybetmeyen Aydın, antropoloji üzerine bir üniversite eğitimi daha aldı. Sonrasında biyolojik ve kültürel antropoloji, sosyoloji, tarih, sanat tarihi, ideoloji, müzik, tıp kültürü ve beşeri bilimler üzere çalışmalar yaptı, “Türkiye Halkının Kültürel Evrimi” isminde bir de kitap yazdı.
Arkeolog Jale İnan:
- Türkiye’nin birinci bayan arkeologu olarak ülkemizdeki arkeolojik çalışmalarının temelini attı.
- Antik Roma ve Bizans periyotlarına ışık tutan eserler yazdı.
Türkiye’nin birinci bayan arkeoloğu olan Jale İnan, ülkemizin birinci arkeologlarından olan Aziz Ogan’ın kızıydı. 1914 yılında İstanbul’da doğan İnan, devlet bursunu kazanarak Berlin ve Münih üniversitelerinde eğitim aldı. İstanbul Üniversitesi’ne dönüp çalışmalarını genişleten Jale İnan, ülkemizdeki pek çok arkeolojik hafriyat alanı ve müzenin hayata geçirilmesinde kıymetli bir rol oynadı. Yayınladığı kitaplarla Antik Roma ve Bizans üzerine nadir görülen eserler ortaya koyan İnan, Antalya’daki Side hafriyat alanını uzun yıllar boyunca yönetti.
Kimyager Remziye Hisar:
- Anadolu’da ve Bakü’de öğretmenlik yaptı, akabinde Nobel mükafatını alan birinci bayan Madam Curie’nin öğrencisi oldu.
- Curie’nin asistanlık teklifini reddedip Türkiye’ye döndü, İTÜ ve İÜ’de çalışmalar yaptı.
1902 yılında Üsküp’te dünyaya gelen Remziye Hisar, genç cumhuriyetin kimya konusunda öncü bilim insanları ortasında yer alır. Meşrutiyet’in ilanından sonra bir yarbay olan babası ve annesiyle birlikte İstanbul’a taşınan Hisar, eğitimine başladığı mekteb-i iptidaiyi (taş mektep) 3 yıllık eğitim müddetine karşın 1 yılda tamamladı. Bu muvaffakiyetini gerçekleştirdiğinde şimdi 9 yaşındaydı. Kız Öğretmen Okulu’na devam eden Hisar, akabinde Darülfünun’a geçti. Buradaki eğitimine kimya kısmına kaydolarak devam etti.
Bir röportajında “Buluşlarda daima yabancı isimler görmek beni kahrediyordu. Fen alanında bir tek Türk ismi görememenin ezikliğini, bu kolda başarılı olursam giderebilirim diye düşünüyordum” demişti. Azerbaycan’a giderek Bakü’deki bir lisede öğretmenlik yapmaya başlayan Hisar, burada evlendiği eşinden bir erkek çocuk sahibi oldu. Kurtuluş Savaşı yıllarında Adana’da öğretmen olarak çalışmaya devam etti. O çocuk, yıllar sonra Fizikçi Feza Gürsey olarak dünyaya ismini duyuracaktı. Cumhuriyetin ilanından sonra Paris’e, tedavi gören eşinin yanına giden Hisar, Sorbone Üniversitesi’nde kimya üzerine eğitim almaya devam etti. Akabinde genç Cumhuriyetin Ulusal Eğitim Bakanlığı’ndan burs kazanarak Pasteur Enstitüsü’nde biyokimya eğitimi aldı.
Remziye Hisar, 1933 yılında Türkiye’ye dönüp İstanbul Üniversitesi, İTÜ üzere kurumlarda fizik ve kimya üzerine dersler verdi. 1959 yılında profesör olup İTÜ Maden Mühendisliği Fakültesi Kimya Kürsüsü’ndeki çalışmalarına devam etti. Pek çok milletlerarası ödül aldı, 1979 yılında emekli oldu. Nisan 1992’de oğlu Feza Gürsey’in vefatına dayanamayan Remziye Hisar, Haziran 1992’de ardında, herkesin örnek alması gereken bir miras bırakarak ortamızdan ayrıldı.
Bilgisayar Mühendisi Ece Kamar:
- Harvard doktorası akabinde Microsoft Lisansüstü Araştırma Bursu’nu kazandı.
- Beyin-makine arayüz teknolojileri üzerine Microsoft’ta çalışmaya devam ediyor.
Son periyodun en başarılı Türk bilim insanlarından olan Ece Kamar, 1983 yılında İzmir’de dünyaya geldi. İzmir Fen Lisesi’inden mezun olup, Sabancı Üniversitesi’nden bilgisayar mühendisi olarak mezun oldu. Doktora eğitimi için Harvard Üniversitesi’ne giden Kamar, burada Robert L. Wallace ve Microsoft Lisansüstü Araştırma Bursu‘nu kazandı.
Harvard’da beyin-makine arayüzleri algoritmaları üzerine odaklanan Kamar, şimdilerde Microsoft Araştırmaları bünyesinde araştırmacı olarak vazife yapmaya devam ediyor. Şirketin gelecekteki insan-makine birlikteliğine yönelik siyasetlerini belirleyen bilim takımında yer alıyor. Microsoft eserlerinin kimilerinde Kamar’ın araştırmaları sonucunda alınmış patentler kullanılıyor.
Gökbilimci Hatice Nüzhet Gökdoğan:
Atatürk’ün silah arkadaşlarından Tümgeneral Mehmet Zihni Toydemir’in kızı olarak, 1910 yılında İstanbul’da dünyaya geldi. 1928 yılında yatılı kız lisesinden mezun olup devlet bursunu kazanarak Fransa’da matematik ve fizik üzerine eğitim almaya gitti. 1932’de Lyon’da matematik, 1933 yılında Paris’te fizik eğitimi aldı, ülkesine döndü.
İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’ndeki birinci doçent olarak atanan Nüzhet Gökdoğan, 1936’da İTÜ’nin birinci bayan akademisyeni oldu. Gökdoğan’ın İstanbul Üniversitesi’nde tamamladığı tez, üniversitede yapılan birinci tez olduğu için 1 numara ile kaydedilmiştir. 1948 yılında profesör olana dek astronomi alanında Türkiye’deki çalışmalarına devam etti.
Türk Bayanlar Derneği ve Türk Matematik Derneği’ni kurdu. 1951’de ABD’nin Michigan kentine gitti, milletlerarası gözlemevlerinde vazife yaptı. Akabinde Türkiye’nin birinci bayan dekanı olarak İÜ Fen Fakültesi’ne atandı. Gökdoğan 2003 yılında ortamızdan ayrıldı.
Gökbilimci Dilhan Eryurt:
- Güneş’in gitgide parlaklık ve ısı kaybettiğini kanıtlayan birinci bilim insanı oldu, bu keşfi Apollo vazifelerine de katkı sağladı.
- NASA Goddart Araştırma Merkezi’nde çalıştı, 1973’te tüm deneyimi ile ODTÜ’de misyon yapmaya başladı.
1926’da İzmir’de dünyaya gelen Dilhan Eryurt, lise yıllarında matematiğe olan ilgisiyle İÜ Yüksek Matematik ve Astronomi kısmına gitti. Araştırmalarıyla Güneş’in ve başka yıldızların tespitine yönelik kıymetli katkılarda bulundu. ABD Michigan’da yüksek lisans eğitimi alıp, doktorasını Türkiye’de tamamladı. 1959 yılında burs kazanarak Kanada’ya, akabinde ABD’ye gitti ve astronomi alanındaki çalışmalarını devam ettirdi.
NASA’nın Goddard Araştırma Merkezi’nde vazife yapmaya başlayan Eryurt, Güneş’in gitgide parlaklık ve ısı kaybettiğini kanıtlayan bilim insanıdır. Bu tespitiyle Ay’a düzenlenen beşerli seferlerin gidişatında kıymetli bir katkı sağladığı için Apollo Muvaffakiyet Ödülü’ne layık görüldü. Akabinde yıldızların oluşumu üzerine çalışmalar yapmaya devam etti. NASA’dan 1973 yılında ayrıldıktan sonra tüm bilgi ve deneyimiyle ODTÜ’de vazife yapmaya başladı. 1993 yılında emekli oldu. Dilhan Eryurt, 2012 yılında Ankara’da hayatını yitirdi.
Fizikçi Şenel Fatma Boydağ:
- Türk Hızlandırıcı Merkezi’nin dizaynında ve Test Laboratuvarı takımlarında vazife yaptı.
- Türkiye’den hiç ayrılmadan yaptığı çalışmalar ismini dünyaya duyurmuştu.
1947’de dünyaya gelen Boydağ, İTÜ Fizik Bölümü’ndeki eğitimini tamamladıktan sonra, birebir kurumda yüksek lisans yaptı. Yaptığı çalışmalar onun ismini ülke dışına zati çıkarmıştı. Yıldız Teknik Üniversitesi’nde plazma fiziği üzerine çalışmalar yürüttü. 30 Kasım 2007’de AtlasJet 4203 sefer sayılı uçak kazasında hayatını kaybetti. Birebir kazada ortalarında çeşitli Türk bilim insanlarının da bulunduğu 57 kişi ömrünü yitirmişti.
Genetikçi Profesör Yasemin Alanay:
Günümüz Türk tıbbının en başarılı simalarından olan Yasemin Alanay, çocukluk periyodunda yaşanan genetik hastalıklar üzerine çalışmalar yürütüyor. 1996 yılında Hacettepe İngilizce Tıp Bölümü’nden mezun olan Alanay, ABD’de de çalışmalar yaptıktan sonra yurda döndü. Çocukluk periyodunda kemik ve yüz gelişiminden sorumlu olan iki yeni gen tipini bilim literatürüne kazandırmayı başarmıştı.
Fizikçi ve Edebiyatçı Aslı Erdoğan:
- Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi’nde (CERN) vazife yapan birinci Türki bilim insanlarından.
- Edebiyat mesleğinde ismini yazdığı hikaye, roman ve denemeler ile duyurdu.
Fizik alanındaki başarılı mesleğini doktora aşamasınayken, CERN’de misyon almasına karşın yarıda bırakan Erdoğan, sonrasına edebiyata profesyonel bir biçimde giriş yaptı. Hikaye, roman, şiirsel yazı, deneme üzere alanlarda ülkemiz edebiyatına kıymetli eserler kazandırdı, çeşitli gazetelerde köşe müellifliği yaptı. Bilhassa Avrupa’da edebi kimliği ile ön plana çıkan Erdoğan’ın yapıtları çok sayıda lisana çevrildi, çeşitli ödüllere layık görüldü.
Onbaşı, Edebiyatçı ve Akademisyen Halide Edip Adıvar:
1884 yılında dünyaya gelen Adıvar, ülkemiz edebiyatının en güçlü yapıtlarını veren birinci muharrirler ortasında yer alır. Kendisi babasının baskısıyla Osmanlı’nın son yıllarında Üsküdar Amerikan Kız Koleji’nde eğitim görmeye başladı. Genç Halide, İngiliz ya da Amerikan kültürünü daha küçük yaşlarında tanımış olmanın avantajıyla Kurtuluş çabasında büyük bir rol üstlenecekti.
1908 yılında bayan haklarına ait yazılar yazıp yayımlamaya başladı. Gazetelerde yazmaya devam ederken, öğretmenlik ve müfettişlik vazifelerini yürüttü. Balkan Savaşı’nda hastanelerde misyon yaptı. Adıvar’ın ismini Türkiye, 1919 yılında İstanbul Sultanahmet Meydanı’nda yaptığı protesto mitingiyle tanıdı. Adıvar, İzmir’in işgal edilmesine yönelik halkın harekete geçmesini sağlayan bu konuşmasıyla tarihin seyrini değiştiren simalar ortasına ismini yazdırdı.
Anadolu’daki Türk askerine silah dayanağı sağlayan örgütte yöneticilik yaptı, Ulusal Çaba periyodunun öncüleri ortasında yer aldı. 1919 yılında Wilson Prensipleri Cemiyeti’ni kuran bireyler ortasına katıldı. Amerikan mandası üzerine bir tez yazıp Mustafa Kemal’e Sivas Kongresi hazırlıkları sırasında mektupla gönderdi. Adıvar’ın bu tezi reddedildi, zira ülkenin manda altına girmesini kolaylaştıracak bir yaklaşımı vardı. Ortadan geçen yıllar sonunda Ulusal Gayret sona ermiş, genç cumhuriyetin birinci akademisyenlerinden birisi olmuş Halide Edip Adıvar, “Mustafa Kemal Paşa haklıymış” kelamıyla, bir nevi yazdığı tezi çürütmüştür.
Türkiye’ye dönmeden evvel Adıvar; Oxford, Yale, Illinois, Michigan, Cambridge ve Sarbone üzere üniversitelerde konferanslar düzenledi. Akabinde Hindistan’daki öteki öncü üniversiteler ile bir dizi konferanslar düzenledi. 1939 yılında Türkiye’ye dönüp İstanbul Üniversitesi’nde misyon yapmaya başladı. Bir devir milletvekilliği yapsa da sonradan araştırmacı olarak çalışmaya devam etti. 1964 yılında ortamızdan ayrılan Adıvar, ülkemizin en çok satan edebi romanlarının yazarlarındandır