Bilim kurgu yapıtları çok uzun mühlet hakir görülmüş, üçüncü beşinci plana itilmiş, hakkı yenmiş yapıtlardır. Tıbbın kendisi de uzun müddet -fantastik edebiyat ile birlikte- edebiyat etraflarından dışlanmıştır. Çünkü özellikle 19. yüzyılda edebiyatın her alanında değerli eserler çıkmış olmasına karşın genel ortalama Flash TV dizileri düzeyindeydi: Çoğunlukla dini ya da toplumsal iletiler vermeyi amaçlayan, kıssa örgüsü zayıf eserler ya da insanın ruhunu darlayan felaketler silsilesi. Sonuçta erkek çocuklarının kollarının mastürbasyon yapmasınlar diye kolları bağlanarak uykuya gönderildiği bir manyaklık periyodundan bahsediyoruz.
O devirde geleceği düşlemek birden fazla kişi için uzak bir fikir olsa da, bilhassa Sanayi İhtilali’nin getirdiği atılım dalgası, edebiyatta da yansıma bulmuş ve bilim kurgu müellifleri da kendilerini destekleyecek kitleler bulmaya başlamıştı. Bu isimlerden biri olan John Jacob Astor IV, bildiğimiz manasıyla uzay gemisi kavramını icat edecekti.
Kimdir bu John Jacob Astor IV?
Kısaca J.J. Astor olarak bilinen müellif, 1864 yılında doğmuştu. Bu yazıda yazıyı okunabilir tutmak ve husustan sapmamak ismine Astor’un hayatını kısa tutacağız. Çünkü kendisi Amerika’nın birinci monopolünün kurucusu, emlakçı, yatırımcı, İspanyol Amerikan Savaşı sırasında Yarbay rütbesiyle orduda bulunmuş bir asker; bisiklet freninden yosunların içinden kıymetli taşları ayıran bir makineye, yolları düzleştirmeye yarayan bir makineden türbin motorlarına pek çok icada da imza atmış bir mucitti. Tıpkı vakitte da bir bilim kurgu yazarıydı. Titanik’te ölen en varlıklı insan olarak da kayıtlara geçti.
Biz ise bu görkemli hayatından çok bilim kurgu yazarlığına odaklanacağız. 1894 yılında 2000 yılını düşleyen müellif, Satürn ve Jüpiter’de ömrü kaleme aldığı A Journey in Other Worlds isimli yapıtında, insanları taşıyan bir uzay aracını tasvir etti. Bu aracı tanımlamak için ise “Spaceship“, yani “Uzay Gemisi” sözünü kullandı.
Nasıl yani, uçan bir şeye bakıp “gemi” mi dedi?
Burada iki kıymetli nokta var: Birincisi, bilim kurguda daha evvel uzaya giden araçlar hayal edilmişti. İkincisi, Wright Kardeşler’in havada süzülen iki plaka ortasına taktıkları bir metal kafes üzerine motor takıp ismini uçak koymasına daha 9 yıl vardı. Uçak da kitap yazıldığı sırada daha yeni icat edilen bir sözcüktü.
Uzay gemisi konsepti birinci olarak 1865 yılında Jules Verne’in Ay’a Seyahat isimli hikayesinde karşımıza çıkmıştı. Peş peşe gereğince denetimli patlama ile Ay’a kadar gidebileceğini savunan bu öyküde, aracı tanımlamak için Projectile sözcüğü kullanılmıştı. Fırlatılan şeylerin genel ismi olan Projectile, bugün kullandığımız terminolojide daha çok rokete yakın.
1879 yılında ise Spaceship Earth kavramı ortaya çıktı. Uzaygemisi Dünya olarak çevirebileceğimiz bu kavramın uzay gemisiyle alakası yoktu, içindeki kaynaklar kısıtlı halde uzayda seyahatine devam eden Dünya, yeterli bakılması gereken ve korunması gereken gemimizdi. 1880 yılında ise ismin tuttuğunu görüyoruz. Çünkü Pall Mail Gazette’de yazan bir müellif, Verne’in Projectile aracını tanımlarken Spaceship sözcüğünü kullanarak gazeteyi tarihe geçirmeyi de başarıyordu.
J. J. Astor ise uzay gemisini bir sözcük haline getirip eserinin merkezine koyan birinci isim oldu. Uzay gemisi kavramıyla birlikte diğer pek çok fikri de tanımladı. İçindekileri içinde, dışındakileri dışında tutan bu içi boş dev yapı, müellifin gözünde bir gemiyi andırıyordu. Bu yüzden de kavramları bulmak için denizcilikten bolca faydalandı. İnsanların zihnine uzayda seyahat eden araçların ismini uzay gemisi olarak yerleştirdi.
Denizcilikle uzayın ilgisi uzay gemisi ile kısıtlı değil.
Bugün dünyanın dört bir yanında yapılan uzay çalışmalarında kullanılan terminoloji Amerikan terminolojisinden türetilmiştir. Uzay gemileriyle uzaya giden şahıslara Türkçe olarak astronot diyoruz. Astronot sözcüğünün İngilizcesi olan Astronaut, sözcük olarak yıldız denizcisi manasına gelmektedir.
Bugün uzay gemileri için kullanılan pek çok kavram, örneğin port (liman), kabin, güverte, küpeşte üzere kavramlar direkt denizcilikten geliyor. Aslında uzay gemilerini ve kullanılan öbür alanları düşündüğümüzde bu halde bir tercihte bulunulması epeyce olağan. Çünkü fonksiyonel açıdan bakılınca benzerlik çok fazlaydı.
